پرستوهایی که سوختند

 یک استاد دانشگاه در گفت وگو با شفقنا: به سلامت جسم و روان دانش‌آموزان بیشتر توجه شود/ انفجار بخاری در کلاس مشابه موج انفجار خمپاره‌ در جنگ، پیامدهای روانی بدی دارد

هرچند وضعیت بیشتر مدارس شهرستان‌ها خوب و قابل‌قبول است ولی تعدادی از مدارس روستایی دارای مشکلات عدیده‌ای هستند که به نظر می‌رسد به جای بیان این مشکلات، باید برای ساماندهی‌شان در این راستا گام‌های جدی برداشته شود چراکه هنوز تلخی و التیام جراحت‌های سوختگی کودکان درودزن از ذهن‌ها پاک نشده که این‌بار باید شاهد سوختن در آتش دانش‌آموزان پیرانشهر باشیم؛ انفجار بخاری نفتی آن هم در کلاس درس. براساس اطلاعات پایگاه‌های خبری شدت این آتش‌سوزی به گونه‌ای بود که 45 دانش‌آموز دختر کلاس چهارم ابتدایی در کلاس درس گیر افتادند و 33 دانش‌آموز در این حادثه دچار سوختگی شدند و یک نفر نیز فوت کرد. دخترانی که آن روز صبح هم، مانند هر روز به امید دوباره و برداشتن قدمی نزدیک‌تر به آینده، در کلاس درس حاضر شدند اما هنوز ساعتی از صبح نگذشته، قدم‌ها که نه بلکه سال‌ها از آینده و رویایی که در ذهن می‌پروراندند، دور شدند. موضوع تلخی که استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران به آن اشاره می‌کند تا یادآور سهل‌انگاری‌هایی شود که باعث سوختن و بربادرفتن آرزوهای این پرستوهایی شد که امروز دیگر بالی برای پرواز یا حداقل امیدی برای آن ندارند و اگر اکنون برای بازگشت آنها به اجتماع چاره‌ای اندیشه نشود، افسردگی؛ کمتر‌ین پیامد حادثه رخ داده خواهد بود.

افسردگی؛ شایع‌ترین عارضه سوختگی‏ در کودکان

کودکان نسبت به کوچک‌ترین تغییر ظاهری، واکنش نشان می‌دهند

دکتر علی باغبانیان در گفت‌وگو با خبرنگار شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه)، با اشاره به اینکه آموزش و پرورش باید به بحث سلامت جسم و روان دانش‌آموزان بیش از این توجه کند، گفت: قبل از بررسی تاثیر آتش‌سوزی بر سلامت روان کودکان، نگاهی به چگونگی و برداشت تصویرسازی کودک از ظاهر خود در دوران کودکی و درک مثال‌هایی جزئی می‌تواند به درک مشکلات و شرایط حاضر مفید باشد. مطالعات روان‌شناختی و روانپزشکی نشان می‌دهد تجسم واقعی از ظاهر، از همان دوران کودکی شکل می‌گیرد، از این رو کودکان نسبت به کوچک‌ترین مشکل فیزیکی که ممکن است برایشان پیش می‌آید، واکنش و حساسیت نشان می‌دهند. به عبارت ساده‌تر اگر به فرد بزرگسالی استفاده از عینک تجویز شود، استفاده از آن امری عادی است درحالی که کودک خیلی سخت تغییر ظاهری ایجادشده را قبول می‌کند و خود را با این شرایط وفق می‌دهد. کودکان از سن ۷ سالگی به ظاهر خود حساس می‌شوند. آنها فکر می‌کنند بلندقدی، لاغری و تناسب، زیبایی چهره و خوش‌تیپ بودن تنها عواملی است که با آن می‌توانند در جمع دوستان به خوبی پذیرفته شوند. از سوی دیگر همین کودکان در اوایل دوره نوجوانی نگرشی که نسبت به ظاهر خود دارند می‌تواند ارتباط نزدیکی با عزت نفس داشته باشد زیرا هنگامی که کودکان وارد دوران نوجوانی می‌شوند بیشتر به این موضوع که دیگران چطور آنها را می‌بینند، اهمیت می‌دهند. حال تصور کنید کودکی که تا دیروز دچار هیچ مشکلی نیست و به ناگهان دچار حادثه‌ سوختگی می‌شود، چگونه می‌خواهد با این شرایط خود را وفق بدهد؛  چهره آراسته‌ای که هر روز در آینه آن را می‌نگریسته اما حالا دچار چنان تغییرات ناگهانی شده که گریز از جامعه، گوشه‌نشینی و انزوا و در نهایت ترک تحصیل از اولین پیامدهای حادثه رخ داده خواهد بود. از سوی دیگر کودک با توجه به شدت حادثه و استرس پس از آن، تبعاتی از مشکلات اعصاب و روان را که شایع‌ترین آن افسردگی است، تجربه خواهد کرد.

اختلال استرس پس از سانحه، شایع‌ترین اختلال پس از وقوع حادثه

این استادیار دانشگاه علوم پزشکی با اشاره به اینکه اختلال" استرس" پس از سانحه از شایع‌ترین اختلالاتی است که پس از وقوع هر حادثه با آن مواجه هستیم، ادامه داد: به دلیل اینکه در دوران کودکی مکانیسم‌های دفاعی روان‌شناختی هنوز شکل نگرفته و تکمیل نشده، این دوران بسیار حساس است، به‌خصوص در دختربچه‌ها. اغلب کودکان در این سنین به شدت به هرگونه استرسی، واکنش نشان می‌دهند و بروز این استرس‌ها می‌تواند شخصیت آنها را تحت‌الشعاع قرار دهد. هر زمان که حادثه و بلایای طبیعی رخ می‌دهد شاهد افزایش اختلال‌هایی مانند اضطراب، استرس پس از سانحه و... هستیم. یکی از شایع‌ترین اختلالاتی که پس از وقوع هر حادثه طبیعی، سلامت روان کودکان را تهدید می‌کند، اختلال استرس پس از سانحه (ptsd) است. بسیاری از کودکانی که به دلایل مختلف در معرض جنگ، سوختگی، تصادفات رانندگی، بیماری‌های شدید و برخی بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله بوده‌اند، دچار اختلال استرس پس از سانحه می‌شوند که با توجه به آسیب‌پذیری روانی و جسمی، بیشتر در معرض آسیب‌های روحی- روانی ناشی از مواجهه با رویدادها و سوانح هستند.

وقوع حوادثی نظیر سوختگی آثار روانی مخربی بر جای می‌گذارد

این روان‌پزشک در ادامه با بیان اینکه حتی اگر وقوع حادثه عوارض جسمی برای فرد به جا نگذارد،  آثار روانی آن مخرب خواهد بود، اظهار کرد: انفجار ناگهانی بخاری در کلاس، ایجاد فضای رعب و وحشت، تماشاگر مجروح شدن دوستان و همکلاسی‌ها و جراحت خود، آثار روانی بدی به دنبال خواهد داشت. کودک در چنین شرایطی دچار نوعی کشمکش درونی می‌شود زیرا هم می‌خواهد از واقعه اجتناب کند و هم به نوعی در پی یافتن حقیقت است. اتفاق بدی که باید از آن پیشگیری کرد، ایجاد حس ناامنی در کودک است که باید از بین برود. از دست دادن احساس امنیت در کودک به معنای از دست رفتن محیط امن است و این احساس ناامنی ممکن است تداوم داشته باشد. اختلال در خواب، تحریک‌پذیری، کاهش تمرکز و اشتها، احساس تنش و بی‌قراری از جمله شایع‌ترین علایم تنش جسمانی است که کودکانی که در دچار آتش‌سوزی شده‌اند، آن را تجربه می‌کنند. اغلب کودکان به کرات صحنه‌های آتش‌سوزی را در خواب همچون کابوس شبانه می‌بینند یا اینکه حادثه به وقوع پیوسته، به صورت فلش‌بک در ذهن آنها تداعی می‌شود.

در کنار اقدام‌های درمانی باید به مسایل روانی نیز توجه شود

او در ادامه با بیان اینکه بروز این علایم علاوه بر اینکه سلامت روان کودک را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، در کاهش توجه و تمرکز آنها نیز موثر خواهد بود، گفت: انفجار بخاری در سر کلاس تقریبا مشابه موج انفجار خمپاره‌ای است که در جبهه جنگ اتفاق می‌افتد، البته با شدت و شکلی متفاوت که امواج صوتی آن می‌تواند بر عملکرد مغز کودک تاثیر بگذارد. از سوی دیگر کودکان توانایی کمتری برای تطابق خود با شرایط استرس‌زا دارند؛ احساس وحشت، ترس از مرگ و اضطراب شدید در این کودکان از دیگر تظاهراتی است که نمایان می‌شود. اغلب این دختران به دلیل تغییر حالت چهره و ترس از مراجعه به مکان‌های مشابه که یادآور حادثه تلخ است، واهمه دارند. اگر روند درمانی به درستی انجام نشود شاهد تشدید علایم یا بروز بیماری‌های روانی، اختلال شخصیتی وابسته و در مواردی علایمی چون جنون و... خواهیم بود.

باغبانیان با ذکر این نکته که جراحت‌ها و سوختگی‌های به جا مانده از حادثه آتش سوزی تغییرات ظاهری و فیزیکی را در پی دارد، گفت: از آنجا که حوادثی چون آتش‌سوزی باعث تغییرات ظاهری در فرد می‌شود نیاز است که از بعد روانشناختی نیز این کودکان موردتوجه بیشتری قرار بگیرند. کودکان پس از وقوع حوادث و بلایا از نظر عاطفی و هیجانی نیز تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند، اما در بسیاری موارد مراقبت از آنها تنها محدود به رفع نیازهای اولیه یا صدمات جسمانی آنها می‌شود درحالی که وزارت آموزش و پرورش باید علاوه بر اقدام‌هایی درمانی، تیمی توانبخش و متشکل از روان‌شناسان، روان‌پزشکان، مددکاران و روان‌پرستار و... تشکیل دهد تا از نظر مسایل روحی - روانی نیز کودکان بررسی شوند چون کودک شاهد از بین رفتن زیبایی‌های ظاهری، تغییر فیزیکی انگشتان دست، صورت و... خواهد بود. علاوه بر این، از آنجا که نحوه اطلاع‌رسانی به خانواده این کودکان به درستی انجام نشده به نظر می‌رسد تک‌تک این کودکان و خانواده‌ آنها باید تحت‌نظر روان‌پزشک و روان‌شناس باشند. چنانچه والدینی دچار اضطراب‌های شدید هستند، باید از تیم متشکل کمک بگیرند تا کودک با مشاهده اضطراب آنها، احساس ناامنی نکند.

درباره شدت عوارض ایجادشده اغراق یا پنهان‌کاری نشود

این متخصص اعصاب و روان با تاکید بر اینکه ممکن است والدین به دلیل دلسوزی یا ترحم، واقعیت را از کودک پنهان و درباره شدت عوارض ایجادشده اغراق یا پنهان‌کاری کنند، گفت: اگر کودک به یکباره با واقعیت روبرو شود ممکن است تبعات منفی بیشتری سلامت وی را تهدید کند. دور کردن کودک از شرایط استرس‌زا، آموزش روش‌های آرامش‌بخشی، کمک به وی برای تجسم افکار مثبت و دور کردن افکار منفی و دخالت خانواده و مدرسه در امر درمان و تقویت سیستم‌های حمایتی از کودک، شنیدن همدلانه مشکلات کودک در مدرسه یا خانه و حذف تنش و اضطراب از محیط آموزشی، توجه به اندازه و کافی به علایم روان‌تنی کودک از دیگر روندهای درمانی موثر است که باید به آن توجه شود.

باید از تبعات منفی حادثه پیشگیری شود

علی باغبانیان در پایان با بیان اینکه این حادثه برای هرکدام از این کودکان همچون مصیبتی بزرگ است، ادامه داد: باید از تبعات منفی این حادثه پیشگیری شود تا حداقل شاهد آسیب‌های روحی و روانی در این کودکان نباشیم.  مساله‌ای که در این میان بسیار نگران‌کننده است، درباره وضعیت دخترانی است که از ناحیه صورت و دست دچار سوختگی شده‌اند زیرا این نواحی بیش از قسمت‌های دیگر بدن در معرض دید است. با توجه به اینکه عوارض سوختگی در ظاهر فرد بسیار تاثیرگذار است اغلب این کودکان به دلیل حساسیت به وضعیت ظاهری، به‌تدریج دچار افسردگی و به دلیل فرار از واقعیت، گوشه‌گیر می‌شوند و ترک‌تحصیل می‌کنند. بهتر است تعیین هزینه‌ درمانی این کودکان از همین حالا در اولویت برنامه‌های دولت قرار بگیرد تا آثار و عوارض به جا مانده از این سوختگی تا حدود زیادی برطرف شود و امید است در این مورد کوتاهی نشود. در کنار ‌آموزش و پرورش، مسوولان ارگان‌های ذیربط دیگر نیز باید توجه و تمرکز بیشتری به مسایل روحی و روانی این کودکان داشته باشند و امید است در این شرایط سخت و دشوار وزارت بهداشت و درمان نیز امکانات بیشتری را برای درمان در نظر بگیرد تا بلکه این کارها التیامی بر زخم این عزیزان باشد.